مصاحبه با کارگردان مستند زندگی محمد صالح علاء:زائر شب های بارانی
محمد صالح علاء با آن اجرا و بیان شیوایش و دایره کلماتی که منحصر به شخصیت و منش اوست توانسته است خودش را تبدیل به خاص ترین شخصیت تلویزیونی و رادیویی این سالها نماید . برای آنهایی که سالهایی دورتر را نیز به یاد می آورند ، دیدن چهره او در فیلمهایی چون شوکران ، تیغ و ابریشم ، عقرب و دادستان ،بارقه هایی از استعداد بازیگری او را نیز به چشم دیده اند و برای علاقمندان شعر و ترانه ، نام محمد صالح علاء ، یاد آور ترانه هایی چون شازده خانوم و زائر است که همپای با موج ترانه نوین در ایران ، تاثیرات سیاسی اجتماعی فراوانی بر جای گذاشت است. فیلم مستند ” زائر شب های بارانی ” ساخته هامون شیرازی که در جشنواره سینما حقیقت امسال به نمایش در آمد ، برای اولین بار به گوشه هایی از زندگی شخصی و هنری محمد صالح علاء پرداخته است. به همین بهانه با هامون شیرازی به گفتگو نشسته ایم.
*به شکل مشخص بعنوان اولین سوال میخواهم بپرسم چرا محمد صالح علاء؟ چی شد که از میان این همه سوژه و کاراکتر سراغ صالح علاء رفتی ؟
- هامون شیرازی : راستش این قضیه به من پیشنهاد شد .طی جشنواره تئاتری- جشنواره تئاتر آسمان- که در اصفهان برگزار میشد ، دبیر اصلی جشنواره آقای رضا مهدوی هزاوه عزیز برای بزرگداشت ایشان، این پیشنهاد را مطرح کرد و خواست فیلمی ساخته بشه که ویژگیهای محمد صالح علاء نشون داده بشه من هم در ابتدا بنا ب دلایلی، خیلی مایل به ساخت فیلم نبودم اما مقدمات ساخت فیلم را فراهم کردم.توی اولین برخورد با محمد صالح علاء که به قول خودش یک شب بی سحر را با هم طی کردیم ، نوع نگاه ، منش و بینش خاص او من را آنقدر جذب کرد که می دانستم حتما این فیلم را خواهم ساخت
*محمدصالح علاء معمولا سخت تن به مصاحبه میدهد ، چطور او را برای ساخت چنین فیلمی راضی کردی ؟
- -تاثیر رضا مهدوی هزاوه در مجاب کردن ایشان، انکار ناپذیر بود چون این دو نفر دوستیه خیلی عمیقی با همدیگه دارن اما نکته بعدی به نظرم گفتگویی بود که شکل گرفت و نظر و عقاید هر دومونو به هم نزدیک کرد و باعث شد صالح علاء راضی به ابن کار بشه و این قضیه برای من خیلی خوشحال کننده بود چون می دانستم صالح علاء انسانی نیست که بخواهد خودش را جلوی دوربین به قول خودش عریان کند
*از ابتدا به نوع ساختار فیلم فکر کرده بودی؟
- دقیقا ، از همون ابتدا میدانستم که میخواهم یک دوربین بگذارم روبروی محمد صالح علاء و ازش بخوام که فقط حرف بزنه وقتی وارد نگارخانه او شدم دقیقا حس و حالی از درونیات او برایم هویدا شد و من هم سعی کردم هر حرف او در فضای خاص خودش زده بشه
*چقدر تصویربرداری طول کشید ؟
- ما سه جلسه پر فشار از ۹ شب تا ۴ صبح داشتیم و طی این مدت ، هر موقع صالح علاء با آن تکیه کلام خاصش میگفت :” دیگه قابل استفاده نیستم ” ما قطع میکردیم و ادامه کار را به جلسه بعدی میسپردیم
*از طرف صالح علاء شروطی هم برای کار تعیین شده بود ؟
- نه ، ولی واقعیت اینه زندگی هر کسی – مثل من مثل شما- یک خط قرمز داره که من خودم تلاش کردم وارد اون محدوده نشم
*از نظر ساختاری چی ؟
- فقط یه قولی از من گرفت که وقتی فیلم آماده شد ، حتما بتونه اونو ببینه که من به قولم عمل نکردم و همین جا ازش عذر خواهی میکنم
*چرا به قولت عمل نکردی ؟
- من به دلیل پایان یافتن مهلت ارسال فیلم به جشنواره سینماحقیقت، فیلم را ارسال کردم و نتوانستم اگر نظری از جانب ایشان باشد را اعمال کنم، می‌دانم هنوز فیلم را ندیده و اتفاقا خیلی هم تمایل به حضور در جشنواره داشتند که متأسفانه زمان پخش فیلم با زمان اجرای رادیویی ایشان تداخل داشت و نتوانستند تشریف بیاورند.
فکر میکنی ازت دلخور شده ؟
- اصلا ، محمد صالح علاء ذاتاً از کسی دلخور نمی‌شود و اگر هم شود زودگذر است. او دل دریاست و کمتر میشود کسی را از قلبش بیرون کند. بیاد دارم در هنگام تصویربرداری وقتی از شخصیتهایی که بهش بدی کرده اند صحبت میکردیم ، خیلی به خوبی از اونها یاد میکرد
*وقتی حرف به سمت سینما کشیده میشود، صالح علاء جمله جالبی به کار میبره و میگه : من عفت خودمو حفظ کردم و از سینما فاصله گرفتم ، فکر میکنی چرا از این اصطلاح استفاده میکند ؟
- به نظرم محمد صالح علاء در سینمای ایران به جایگاهی که باید نرسید ، خود او هم نخواست که شرایط سینمای ایران را بپذیره چون در دهه پنجاه او جزء یکی از مهمترین هنرمندان پیشرو در تئاتر و تلویزیون محسوب میشده و هیچ وقت نتونست با شرایط و مناسبات سینما کنار بیاد ، کافی است بازی درخشان او را در تیغ و ابریشم نگاه کنید تا به میزان استعداد او پی ببرید
چرا زائر شبهای بارانی به این بعد از نارضایتی صالح علاء نمیپردازد ؟
- اتفاقا ما تصویر و راش به اندازه کافی راجع به این قضیه داشتیم اما من به این نتیجه رسیدم که توی فیلم نباشد بهتر است به نظرم وقتی صالح علاء میگه من عفت خودمو حفظ کردم و از سینما فاصله گرفتم ، همین برای نشان دادن میزان نارضایتی او کافیست . یادمان باشد صالح علاء انسان بسیار مسلطی به کلمات است و بار معنایی کلمات را خوب میفهمد
*چرا وجه ترانه سرایی صالح علاء در زائر شبهای بارانی غایب است ؟
- ما چند قسمت از زندگی صالح علاء را در نظر گرفته بودیم ، یکی بعد نمایشی زندگی ایشان است که بحث تئاتر ، سینما و تلویزیون را باز میکند و وجه دیگر و مهم شخصیت او ترانه سرایی بود که بعلت پژوهش گسترده ای که فقط این وجه از قضیه طلب میکرد فکر کردیم بهتر است که این قسمت را در یک پارت جداگانه بهش بپردازیم
چرا سعی نکردی از تصاویر آرشیوی استفاده کنی و مثلا گریزی هم به جوانیها و آلبوم عکس او بزنی ؟
- محمد صالح علاء توی این زمینه کمک زیادی به ما کرد ،هر چقدر بریده روزنامه و یا عکس داشت به ما داد ، راستش من یک نسخه ۱۱۰ دقیقه ای هم تدوین کرده بودم که از تصاویر آرشیوی استفاده کرده بودم اما به نظرم مشکل بزرگ اون نسخه این بود که خود واقعی محمد صالح علاء را به ما نشان نمیداد، آن جهانی که من از محمد صالح علاء میشناسم را در این نسخه ای که در جشنواره پخش شد، میبینیم.
*بالاخره این جهان صالح علاء یک کودکی هم داشته …
- بله ، اما اون فیلمها و تصاویر آرشیوی جهان او را به هم میزد ، صالح علاء خاصیتی در اجرا دارد که ما کمتر میبینیم ، وقتی شروع به حرف زدن میکند همراه با زبان بدن و کلماتی که استفاده میکند وارد جهان او میشویم ، حتی توی برنامه هایی مثل چشم شب روشن هم که در حال پخش است اگر دقت کنید میبینید جایی ارتباط ما با حس و حال صالح علاء قطع میشود که او میکروفون را به دست مجری کارشناس می سپارد یا ووله پخش میشود ، در حالی که میدانیم کل برنامه تحت نظارت کامل خود او در حال اجرا است ، آنجا فهمیدم تا زمانی که خود کاراکتر صالح علاء در صفحه تلویزیون دیده میشود من هم با او همراه میشوم اما وقتی حواسمان به جای دیگر پرت میشود ما از جهان او فاصله میگیریم . این بود که تصمیم گرفتم از تصاویر آرشیوی استفاده نکنم
فیلم برای وارد شدن به زندگی خصوصی صالح علاء خیلی محافظه کار به نظر میرسد
- درسته ، صالح علاء جایی در میان حرفهایش-که در فیلم هم هست- به من گفت که من آدم بیرونی نیستم . من با شنیدن این جمله سعی کردم محافظه کار باشم و وارد حریم خصوصی او نشوم، درست است که مستند پرتره باید به زوایای پنهان شخص بپردازد اما به نظرم باید در برخی از بخش‌های زندگی محد صالح علاء عزیز محافظه کاری در پیش می‌گرفتم.
گفتگو از : کمال پورکاوه
